Początki, rozwój i charyzmat zakonu
Zakon paulinów pełni swoją posługę w Kościele katolickim już prawie siedem wieków. Okres ten obfitował w wydarzenia mające znaczenie zarówno dla samego zakonu, jak też dla świata. W czasie siedmiu wieków istnienia zgromadzenia życie monastyczne przeżywało rozkwit, jak również kryzysy, kasatę, rozboje i rabunki.
Zakon braci św. Pawła powstał na ziemi węgierskiej. Tymi, którzy pierwsi na tym terenie organizowali pustelnicze życie byli bp Bartłomiej i bł. Euzebiusz. Bartłomiej, zanim został biskupem Pécs, wcześniej był benedyktynem w opactwie Cluny. Po przybyciu na Węgry zainteresował się istniejącym tam ruchem eremickim, który zapragnął włączyć do pracy apostolskiej. Jego pragnienie ziściło się w 1225 roku, kiedy to wybudował dla mnichów klasztor i kościół p.w. św. Jakuba na górze Patacs. Dla pustelników, których zgromadził w jedną wspólnotę, ułożył regułę. Klasztor ten jest uważany za pierwszy zakon paulinów.
Prawie, że w tym samym czasie bł. Euzebiusz, kanonik ostrzyhomski, z pustelnikami osiadłymi nad Dunajem stworzył w 1246 roku wspólnotę zakonną na górze Pilis wraz z klasztorem i kościołem p.w. Świętego Krzyża. Grupa prowadziła surowy tryb życia, który wyrażał się w realizacji chrześcijańskiej pokuty, a także kontemplacją Boga w samotności. To wszystko sprawiło, że zbliżyli się do krzyża Chrystusa, dlatego też początkowo nazywano ich Zakonem Świętego Krzyża. Obydwie pustelnicze grupy połączyły się w 1250 roku, przyjmując nazwę Zakonu Braci Pustelników św. Pawła Pierwszego Pustelnika. Połączone zgromadzenia przyjęły regułę biskupa Bartłomieja, natomiast ich przełożonym został Euzebiusz, pełniący też funkcję prowincjała. W 1308 roku legat papieża Klemensa V, kardynał Gentilis, zatwierdził powstałą wspólnotę jako zakon i nadał jej regułę św. Augustyna. W swojej regule św. Augustyn na pierwszym miejscu stawiał miłość Boga i bliźniego. Wpływ tego wielkiego Ojca Kościoła miał duże znaczenie na duchowy charakter paulinów.
Za patriarchę zakonu mnisi obrali św. Pawła z Teb, z którym jest związany charyzmat zakonu. Św. Paweł pustelnik urodził się w Egipcie, w Tebach, około 228 roku. Żył za panowania cesarzy Decjusza (249 - 251) i Waleriana (253 - 260), kiedy miały miejsce prześladowania chrześcijan. To sprawiło, że schronił się Paweł na pustyni. Jednak po powrocie jego szwagier, który był poganinem, w celu zagarnięcia dla siebie majątku, zagroził mu denuncjacją. Wtedy to Paweł, pozostawiając cały swój majątek, po raz drugi udał się na miejsce odosobnienia. Miał wówczas 23 lata. Jego mieszkaniem stała się skalna grota, gdzie zmarł w 341 roku.
Droga jego wiary przypomina tę, którą przeszedł Abraham. Paweł, podobnie jak on, zawierzył Bogu całkowicie. Jego zawierzenie przetrwało wszelkie wyzwania i próby, ale czy mogło być inaczej, skoro to właśnie wiara jest fundamentem tych dóbr, których się spodziewamy, dowodem tych rzeczywistości, których nie widzimy (Hbr 11,1). Św. Paweł, pierwszy pustelnik, jak zwie go tradycja, to nie tylko patriarcha, lecz także protoplasta pustelniczego życia, który przetarł szlaki późniejszym mnichom. Paweł przebywał na pustyni (według relacji spisanej przez św. Hieronima) 90 lat, przeżywszy 113 lat. Jego pożywieniem w tym czasie, według tradycji, był chleb przynoszony przez kruka, a także garść daktyli. Gdy pustelnik był już w sędziwym wieku i zbliżał się do swego kresu, wówczas odwiedził go opat - Antoni, który pochował ciało Pawła w rowie wykopanym przez dwa lwy. Wyjaśnia to genezę, skąd w herbie paulinów znajdują się: palma daktylowa, dwa lwy oraz kruk z bochenkiem chleba w dziobie. Kardynał Karol Wojtyła, w przemówieniu do studentów, powiedział o nim, że jest bohaterem ostatecznych decyzji człowieka, który dla ich wypowiedzenia, ażeby dać im świadectwo, odchodzi od świata i żyje dla samego Boga w maksymalnym wyrzeczeniu siebie.
Jest jeszcze inny ważny symbol związany ze św. Pawłem i tradycją zakonu, któremu patronuje. Znakiem tym jest pustynia, miejsce wyciszenia i kontemplacji Boga w samotności. Symbolika tego miejsca odsyła także do postaci i wydarzeń biblijnych. Przypomina nam historię Ludu Wybranego, ukazuje także Jezusa u początków jego działalności misyjnej i w czasie jej trwania. To właśnie na pustyni Jezus był kuszony przez szatana (Mt 4, 1-11). Motyw pustyni wyraźnie odzwierciedla podobieństwo Pawła do Jezusa. On także, tak jak Jezus był tam sam, odizolowany od świata i jego realiów. Ucieczka na pustynię w samotność to właśnie to naśladowanie Nauczyciela i Zbawcy, który zwycięsko przeszedł wszystkie próby, pozostając wiernym Ojcu.
Charakterystycznymi cechami duchowości paulińskiej są: pielęgnowanie kontemplacji Boga w samotności (Solus cum Deo solo), modlitwa liturgiczna, umiarkowany ascetyzm, pracowite i ubogie życie, umiłowanie wiedzy i nauki, otwartość i gościnność, gorliwość apostolska, uwrażliwianie na znaki czasu, umiłowanie Chrystusa ukrzyżowanego, maryjność (najbardziej istotna cecha). Maryja od początku istnienia zakonu paulinów była obecna w działalności tego zgromadzenia. Czczona jako Matka i Królowa, na której pomoc można było zawsze liczyć, co poświadczają Konstytucje Zakonu: Jesteśmy przekonani, że w ciągu burz dziejowych, których nie brakowało w historii zakonu, Jej opieka stanowiła ostoję świętości i skuteczności posłannictwa wśród narodów, do których Opatrzność Boża nas posyłała. Bez tej cechy tzn. bez Maryjności w myśli, sercu i posługiwaniu paulin przestałby być paulinem (...). Do cech charakteryzujących duchowość paulińską nawiązywał także Jan Paweł II, przemawiając w 1979 roku do paulinów w kaplicy Cudownego Obrazu: (...) Niech życie wasze będzie wypełnione modlitwą, bo przecież jesteście wedle ducha Waszego Zakonodawcy zakonem modlitewnym, modlącym się. I niech życie wasze będzie wypełnione nieustannie posługą duszpasterską ludziom, którzy tu przybywają (...).
Bardzo ważną rolę w maryjności zakonu odgrywa Sanktuarium na Jasnej Górze w Częstochowie, które jest jednym z najważniejszych nie tylko w Polsce, ale i na świecie. Sanktuarium to odwiedza rocznie 4-5 milionów pielgrzymów ze wszystkich kontynentów na świecie.
To, co wyróżnia paulinów od innych zakonów, to m. in. habit, który na Węgrzech i w prowincjach sąsiednich jest koloru białego, w Portugalii natomiast ciemno - brunatny. Na tunikę paulin narzuca szkaplerz, na głowę zaś kaptur, okrywający także barki.
Nie zawsze jednak obowiązywał w zakonie habit koloru białego. Początkowo był on koloru ciemnego, lecz około 1341 roku ojciec Mikołaj Niemiec, ówczesny generał zakonu, w trosce o dobre imię zakonu i odróżnienia zakonników od mnichów wędrownych z sekty donatystów zarządził, aby używano habitu w kolorze białym, jako znaku niewinności.
Początkowo zakon stanowił tylko jedną prowincję na Węgrzech, jednak już po 1300 roku jego działalność poszerzyła się o Chorwację. W jakiś czas później posługiwanie duszpasterskie zakonu zaczęło rozprzestrzeniać się na inne kraje, m. in. na Półwyspie Bałkańskim, w Austrii, Niemczech i Polsce. Zakonnicy znani byli też we Włoszech, Francji, Portugalii, czy w końcu Ameryce Południowej i Północnej (Amerykańska Częstochowa Doylestown). Obecnie działalność paulińskich mnichów rozwija się prężnie. Wzbogaca się ona o nowe placówki, nie tylko w Polsce, ale także na świecie, by ludziom ukazywać i odsłaniać rzeczywistości boskie, transcendentne codziennych rzeczywistościach.
Autorka opracowania: Karolina Janczak
Źródło: "Pustynia w mieście" nr 47 z 2006 roku
